Ο Αναξίμανδρος, (
αρχ. Ἀναξίμανδρος 610 π.Χ. - 547 π.Χ.) ήταν ο δεύτερος από τους φυσικούς
φιλόσοφους ή φυσιολόγους της Ιωνίας, πολίτης της Μιλήτου, όπως ο Θαλής, του
οποίου άλλωστε υπήρξε μαθητής, σύντροφος και διάδοχος στη Σχολή του (Ιωνική
Σχολή).
Η φήμη του Αναξίμανδρου ως φιλοσόφου οφείλεται κατά κύριο
λόγο στην καινοτομική του απόφαση να προβάλει
ως αρχή των πάντων το άπειρο.
Τι δεν μπορεί να εννοεί ο Αναξίμανδρος , ΜΕ ΤΟ ΑΠΕΙΡΟ.
Αποκλείεται να έχει στον νου του την έννοια του μαθηματικού απείρου, μιας
αφηρημένης δηλαδή έννοιας που συνδέεται με την έκταση των σχημάτων στον χώρο
και με τη διαδοχή των αριθμών. Την εποχή του Αναξίμανδρου τα ελληνικά
μαθηματικά, ως αφηρημένο και συνεκτικό σύστημα σκέψης, δεν έχουν ακόμη
αναπτυχθεί. Δεν μπορεί επίσης να έχει στον νου του μια άυλη οντότητα, μια
οντότητα χωρίς «σώμα», αφού όλες οι έννοιες των πρώτων φιλοσόφων, ακόμη και
εκατό χρόνια μετά τον Αναξίμανδρο, αναφέρονται σε υπαρκτές, υλικές οντότητες -
το Ον του Παρμενίδη περιγράφεται ως σφαιρικό, ενώ οι αριθμοί των Πυθαγορείων
έχουν σχήμα και όγκο. Το άπειρο λοιπόν πρέπει να είναι κάτι το σωματικό και το
υλικό, κάτι που καταλαμβάνει έναν χώρο. Ο Αναξίμανδρος είναι μάλλον ο πρώτος
που χρησιμοποίησε το ουσιαστικό «το άπειρο».
Το αναξιμάνδρειο
άπειρο θα πρέπει λοιπόν να ήταν η τεράστια, αχανής και ανεξάντλητη μάζα που
προϋπήρχε του κόσμου και κάλυπτε όλο τον χώρο. Δεν είναι η απέραντη κενή
έκταση, ο απεριόριστος χώρος, αλλά και το υλικό που γεμίζει αυτή την έκταση.
Ο κενός χώρος θα ήταν νεκρός και αδρανής. Το άπειρο όμως είναι κάτι το δραστικό
και ισχυρό, αφού «περιέχει τα πάντα και
κυριαρχεί στα πάντα», και είναι γόνιμο, αφού «γεννά» τις βασικές
αντιθετικές δυνάμεις του θερμού και του ψυχρού. Ίσως στο πρωταρχικό άπειρο του Αναξίμανδρου, πέρα από τη χωρική
διάσταση, να ενσωματώνεται επίσης και η σημασία του εσωτερικά αδιαφοροποίητου,
του ακαθόριστου, του απροσδιόριστου. Αυτή τουλάχιστον είναι η φιλοσοφική έννοια
του «απείρου», που διαμορφώνεται αργότερα με τους Πυθαγορείους και τον Πλάτωνα.
Δεν μπορούμε ωστόσο να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα ότι η λέξη είχε και
αυτή τη σημασία την εποχή του Αναξίμανδρου, αν και, όταν ο Όμηρος ονομάζει
«άπειρο» τον βαθύ ύπνο του Οδυσσέα, δεν περιγράφει έναν ύπνο που κράτησε απλώς
πολλές ώρες αλλά έναν ύπνο βαθύ, σκοτεινό, αδιαφοροποίητο.
Αν έχουν έτσι τα πράγματα, ο Αναξίμανδρος προσέφυγε στο
άπειρο γιατί δεν ήθελε η πρωταρχική του ουσία να μοιάζει με οτιδήποτε υπάρχει
στον γνωστό μας κόσμο. Αυτό που
κυριαρχεί στον κόσμο πρέπει να είναι πιο ισχυρό (πιο «μεγάλο») από ό,τι υπάρχει
στον κόσμο. Αυτό που γεννά τα πάντα πρέπει να είναι διαφορετικό από όλα τα
γεννήματά του, να μη μοιράζεται μαζί τους κανένα κοινό χαρακτηριστικό, να
μην έχει καμιά συγκεκριμένη μορφή, ιδιότητα ή προσδιορισμό. Αν το πρωταρχικό
υλικό ήταν κάποιο από τα γνωστά στοιχεία, για παράδειγμα το νερό ή ο αέρας, πώς
θα ασκούσε τον κυριαρχικό του ρόλο στον κόσμο; Η κυριαρχία του δεν θα
καταντούσε μονοκρατορία, δεν θα κατέστρεφε την τάξη και την ισορροπία που
παρατηρούμε στον κόσμο; Ότι κάπως έτσι είχε σκεφτεί ο Αναξίμανδρος
επιβεβαιώνεται και από το μοναδικό απόσπασμα του έργου του που έχει διασωθεί.
Ο Αναξίμανδρος ακόμη, πίστευε ότι κανένα από τα τέσσερα
βασικά στοιχεία δεν υπερτερεί στον Κόσμο σε σχέση με τα άλλα, και πως υπάρχει
μια "κοσμική δικαιοσύνη" η οποία εξασφαλίζει την ισορροπία αυτή.
Άπειρον
Επίκεντρο της φιλοσοφίας του Αναξίμανδρου είναι το άπειρον, ένα άπειρο όμως που
πιθανώς προσλαμβάνει δύο ερμηνείες:
άπειρον α+πέρας = χωρίς τέλος
άπειρον α+περάω =αδιαπέραστο
Σε κάθε περίπτωση
φαίνεται πως εννοούσε μια πρωταρχική αιτία δίχως όρια στον χώρο. Το άπειρον
είναι απεριόριστο στον χώρο και ποιοτικά ακαθόριστο, καθώς δεν προσδιορίζεται
μορφικά ως ένα από τα τέσσερα στοιχεία. Στο άπειρο ο Αναξίμανδρος δεν
είδε μόνον την πρωταρχική ύλη και την αρχική κατάσταση του κόσμου, αλλά και την
αιτία της κοσμικής τάξης. Σε αυτή την πρωταρχική ουσία απέδωσε θεϊκές
ιδιότητες, χαρακτηρίζοντας το άπειρο ως αθάνατον, ανώλεθρον και θείον, σύμφωνα
με τον Σιμπλίκιο (Εις τα Φυσικά 24,13). Η αδυναμία της ανθρώπινης διάνοιας να
καθορίσει το άπειρο ποσοτικά και ποιοτικά το καθιστά απεριόριστη πηγή και
κατευθυντήρια δύναμη του κόσμου.
«Ο Αναξίμανδρος είπε ότι αρχή των όντων είναι το
άπειρο… από το οποίο έγιναν όλοι οι ουρανοί και οι κόσμοι που υπάρχουν…
Και απ’ όπου προέρχεται η γένεση των όντων εκεί ακριβώς συντελείται και η
διάλυση τους σύμφωνα με την ανάγκη, γιατί τιμωρούνται και επανορθώνουν αμοιβαία
για την αδικία, σύμφωνα με την τάξη του χρόνου»
Δηλαδή το μεγάλο βήμα ή η μεγάλη τομή που έκανε ο
Αναξίμανδρος με τη σκέψη του, είναι ότι εισήγαγε πρώτος στην ιστορία της
φιλοσοφίας την έννοια του απείρου. Το άπειρον είναι η αρχή του Κόσμου,η
αρχή όλων των πραγμάτων, αυτό που είναι πίσω από την απέραντη ποικιλία και τις
διαφορετικές τους ιδιότητες.
Το άπειρον το προσδιορίζει ως στοιχείο αγέννητο, άφθαρτο και
αθάνατο. Το άπειρο δεν είναι μείγμα των υλικών στοιχείων ούτε άυλη νοητική
αρχή: είναι ύλη που περιέχει τα πάντα. Από το άπειρο αποσπώνται
οι αντίθετες ύλες «ψυχρόν» και «θερμόν»και από την
ανάμιξη τους το νερό. Από το νερό προκύπτουν τα άλλα στοιχεία, η γη , ο αέρας
και η φωτιά. Από τον αέρα και τη φωτιά σχηματίζονται τα αστέρια που έχουν την
λάμψη της φωτιάς και την ρυθμική κίνηση των ρευμάτων του αέρα.
Έτσι, η αρχική πηγή των όντων κατ’ αυτόν είναι το «άπειρον».
Το «άπειρον» είναι κάτι το υλικό που κινείται αλλά με τέτοιας φύσεως κίνηση,
ώστε να μην υποπίπτει στις αισθήσεις μας. Ένα σύνολο δηλαδή ενεργειακών
ιδιοτήτων, ή κάτι σαν την ενέργεια, χωρίς όρια.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου